A-Z Geiriadur Prifysgol Cymru: 100 mlynedd mewn 30 gair
- Cyhoeddwyd
Geiriadur hanesyddol yw Geiriadur Prifysgol Cymru, ac mae'n rhoi darlun gwych i ni o sut mae'r iaith Gymraeg wedi datblygu ar hyd y canrifoedd, o'i dechreuad yn y bumed a'r chweched ganrif pan esblygodd o'r iaith Frythoneg.
Erbyn heddiw mae wedi datblygu'n iaith gadarn a chyhyrog, yn abl i drafod ystod eang o bynciau yn gwbl hyderus.
Fel yn achos pob iaith lwyddiannus, ceir iddi hanes hir o fenthyg, o wrthod, o roi o'r neilltu, ac o ddyfeisio a bathu wrth iddi addasu i heriau'r dydd ar hyd y canrifoedd. Gallwn fod yn hyderus nad unrhyw wendid yn ei geirfa sy'n bygwth dyfodol yr iaith Gymraeg!
Wrth ddathlu Canmlwyddiant Geiriadur Prifysgol Cymru, mae'r Athro Ann Parry Owen, Golygydd Hŷn Geiriadur Prifysgol Cymru wedi rhannu detholiad o 28 gair (hollol ddigyswllt), pob un yn cychwyn â llythyren wahanol o'r wyddor, gyda dau ychwanegol nad ydynt yn perthyn i'r wyddor swyddogol (j a z). Bydd rhai o'r geiriau'n ddigon cyfarwydd i chi, ond bydd eraill yn fwy dieithr.
Hen air am wartheg oedd ALAF. Yng nghymdeithas amaethyddol y gorffennol ystyrid buwch fel arian, ac felly gallai alaf olygu cyfoeth yn syml, fel y gwna cyfalaf heddiw. Does ryfedd felly fod y gair Llydaweg am wartheg, sef saout, wedi tarddu o'r un gair Lladin solidus 'darn arian' ag a roddodd i ninnau'r gair swllt yn y Gymraeg.
Alaf, anifeiliad gwerthfawr i'r Cymry
bwyllwr, bwyllwrw, dolen allanol
Hen air da o'r Oesoedd Canol, a allai fod yn ddefnyddiol heddiw, yw BWYLLWR neu BWYLLWRW. Ei ystyr yw cyflenwad bwyd ar gyfer llwrw, sef ffordd neu lwybr. Snacs ar gyfer taith, os mynnwch!
Mae'n anodd credu, ond gair a fathwyd gan ysgolhaig yn y 1950au i gyfateb i 'communicate' yw CYFATHREBU. Mae'n fathiad gwych ac yn un a ddefnyddiwyd yn helaeth o'r cychwyn cyntaf. Mae'n seiliedig ar cyfathr- (fel sydd yn y gair cyfathrach) a hebu 'siarad' (fel sydd yn gohebu, a hefyd ebe, a ddefnyddir mewn storïau wrth nodi'r siaradwr).
Mae rhai geiriau sy'n cael eu bathu yn cael eu gwrthod yn llwyr gan siaradwyr yr iaith, er mor ddyfeisgar ydynt. 'Digwyddodd, darfu, megis seren wib' (chwedl R. Williams Parry) fu hanes CHWEGNWYDDWR, gair a fathwyd ar ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg am groser: un sy'n gwerthu nwyddau (nwydd) melys neu ddymunol (chweg).
Y math o fwyd y fydde 'chwegnwyddwr' yn ei werthu
'Drythyll maen yn llaw eiddil', meddai hen ddihareb a gofnodwyd yn Llyfr Coch Hergest tua 1400. Ansoddair i ddisgrifio rhywbeth gwyllt neu lawn bywyd yw DRYTHYLL (weithiau yn y ffurf trythyll). 'Gwyllt yw carreg yn llaw person eiddil' yw ystyr lythrennol y ddihareb - mewn geiriau eraill, cadwch yn glir o blant bach sy'n taflu cerrig!
Dyma chweched lythyren yr wyddor ond yn anaml y'i ceir hi ar ddechrau gair, ac eithrio fel ffurf dreigledig d. Wedi dweud hynny, mae DDOE yn digwydd yn llawer amlach wedi ei dreiglo nag yn ei ffurf gysefin, doe.
Y diwrnod cyn ddoe yw ECHDOE, gyda'r elfen ech yn hen arddodiad yn golygu 'allan o' (sy'n perthyn yn y pen draw i'r Lladin ex). Mae echdoe, fel trennydd (y diwrnod ar ôl fory), a thradwy (dau ddiwrnod ar ôl fory) yn eiriau bach hynod o ddefnyddiol a llawer mwy cryno na'r ymadroddion cyfatebol yn Saesneg.
Mor ddu â bol buwch, …â huddygl, …â'r fagddu. Mae ystyr y ddau gyntaf yn ddigon amlwg, ond beth yw'r FAGDDU? Afagddu oedd y ffurf wreiddiol, sef llysenw a roddwyd ar y cymeriad chwedlonol Morfran fab Tegid Foel, gan mai ef oedd y dyn hyllaf yn yr holl fyd. Gydag amser daeth afagddu i olygu tywyllwch neu ddüwch eithaf, ac fe drodd afagddu yn y fagddu ar lafar, fel y trodd Abermaw yn Y Bermo.
'Pwy bynnag a fo rhy fras, yfed y FFENIGL, a hynny a'i culha' yw cyngor un o'r testunau meddygol canoloesol a gysylltwn â Meddygon Myddfai. Hynny yw, mae yfed sudd ffenigl 'fennel' yn effeithiol ar gyfer y sawl sy'n rhy dew (bras) ac am golli pwysau (culhau).
Sudd ffenigl, i'r rheiny sydd am golli pwysau
Syr Thomas Wiliems o Drefriw oedd y cyntaf i ddefnyddio'r gair GEIRIADUR, a hynny wrth ddisgrifio'i eiriadur Lladin-Cymraeg (a ysgrifennodd yn 1604-7), fel 'Geiriadur cywoethocaf a helaethaf o'r wir ddilediaith Frytanaeg'. Dyma rai geiriau eraill a ddefnyddiwyd gan eiriadurwyr dyfeisgar eraill ar hyd y canrifoedd am eu gwaith: cyneirlyfr, dicsionari, dweudedyn, geirgrawn, geirlyfr, geiriog, ieithiadur.
Yn ei ffurf dreigledig yn unig y ceir ng ar ddechrau gair, fel yn y cyfuniad YNG NGŴYDD, lle mae gŵydd yn golygu 'golwg, wyneb' neu 'bresenoldeb', fel yn yr hen ymadrodd gŵydd yng ngŵydd sy'n golygu 'wyneb yn wyneb'.
Gair tafodieithol o'r de-orllewin yw HWDA, ffurf ar y gair chwydfa a ddefnyddid am yr hyn y mae afon yn ei adael ar ei hôl (yn ei 'chwydu') ar y tir ar ôl iddi orlifo'i glannau'n dilyn glawiad trwm.
Ystyrid dydd IAU yn ddiwrnod ffodus a hapus ers talwm. Benthyciad drwy'r Frythoneg yw Iau o'r Lladin (dies) Jovis, gyda Jovis yn ffurf ar enw'r prif dduw Rhufeinig, Jupiter. Ei enw hefyd a welir yn jeudi, y gair Ffrangeg am ddydd Iau, yn ogystal ag yn y Saesneg jovial.
Y blaned Iau, y fwyaf yn ein bydysawd
'Gymri di joe">